O sábado día 29 de marzo despedimos o noso AMIGO e MESTRE Manuel Sande Boquete -primeiro pola dereita-, natural da Grela-Lampai (Teo), quen foi bombista da Requinta de Lampai ata o ano 40 e dos Hnos. Lamas ata os anos 80. Gran tocador de bombo con pratiños sabía as coplas todas da nosa tradición. Un Regionalista máis, foi o noso transmisor nas edicións -‘Centenario Hnos Lamas’ e ‘Vámola alboreando’- e colaborador na CRTVG (‘Luar’). Membro activo da sociedade teense (caza, deporte, comisión de festas…) deixounos á idade de 78 anos.
Aquí vos deixamos as súas verbas: http://www.aregionalista.es/2013/08/vamola-alboreando-marcha-procesional/
Desde aquí dámoslles o pésame á familia.
Como ben recorda Manuel Pombo García, o primero instrumento musical que tivo na man foi unha harmónica, daquela o trebello estrela entre os cativos:
Con seis anos xa andaba practicándome coa harmónica dun veciño, xa que por aquel entón non estaba ó alcance de todos, por pouco diñeiro que custara non deixaba de ser un enredo e caprichopara un rapaz. Co tempo, e como di o refrán: `O que a persegue a consegue´. Tanto insistía na casa en que me mercaran unha que ó fin cumpriuse, iso si grazas a unha cabra que pariu dous cabritiños, entre uns cartos que puxo miña nai e outros de miña irmá mercáronme a miña primeira harmónica na vila de Santiago, na zona vell anunha ferretería. Onde dei o meu primeiro concerto, o ferreteiro preguntou se sabía tocar, pois claro, collín nin curto nin preguiceiro comecei a tocar, o caso é que non debín de facer tan mal, pois aquel señor regalouma, non lles cobrou nada por ela e eu moi contento e miña nai moito máis.
Anos máis tarde souben que aquel home me regalara a hamónica era o Sr. Bernardo, o pai de Farruco o humorista.
Principalmente este é un instrumento de lecer individual, por excelencia dos máis pícaros, aínda que coñecemos casos de dúos de harmónica que amenizaban festas de forma altruístas, mesmo chegou a ser usado para facer foliadas xa que se presta para tocar calquera ritmo e melodía, tanto soltos como agarrados, dependendo dos límites do propio intéprete.
Realmente existen verdadeiros mestres autodidactas deste instrumento, sorprende como son capaces de facer a melodía e acompañamento rítmico básico, simulando os baixos dun acordeón, grazas a movementos áxiles de lingua matizan o paso do aire das cordas vocais cara á embocadura, cortes momentaneos coincidindo co ritmo da melodía sempre sen interferir na mesma.
Escoitaremos un fragmento melódico titulado `O valse dos vellos´ interpretado maxistralmente polo Sr. Pombo, nel podemos apreciar o xogo dos baixos no conxunto da melodía, recurso moi empregado por aqueles que dominan con experiencia o instrumento.
A chegada dos acordeóns a Galicia- primera metade do século XIX- provoca unha pequena revolución, convértense no animador por excelencia de bailes, estendéndose dunha maneira moi rápida alcanzando unha gran presenza no país, grazas a que souberon adaptarse moi ben ao noso folclore. Sabemos que están moi ligados aos bailes agarrados (valses, mazurcas, polcas,..)xa que eran os máis solicitados naquel momento pola mocidade pero tamén se fan un grande oco nos bailes soltos propios como muiñeiras e jotas.
Os inicios dos acordeonistas teenses déronse fundamentalmente cos devanditos acordeóns diatónicos, que son os que se coñecián naquel momento. Co tempo, moitos abandonaron o sistema de «botóns» cando descobren o de piano, cun manexo cómodo e a maiores máis accesibles economicamente. Para falar da repercusión que tivo o acordeón no concello de Teo, temos que mencionar unha figura singular, a do Sr. Francisco, de Castres-Oza, alcumado o –Madanelo-
moi coñecido entre toda a poboación polo seu ben tocar e pola súa profesión » sarralleiro» percorría as aldeas arranxando todo tipo de útiles e enseres de cociña. Nos seus desplazamentos adoitaba parar nas tabernas que lle cadraban a man e interpretar de paso unhas pezas, foi asi como moitos se interesaron polo acordeón. O «Madanelo» deixaba o seu acordeón para que foran sarrallando nel, logo pasados uns días voltaba pola taberna a interesarse polos aprendices. Isto deu paso a paulatinas xuntanzas os domingos pola tarde na taberna, varios eran os acordeonistas que alí se citaban: os Srs. Sabino e Andrés Franqueiro, o Sr. Juan Alén, o Sr. Daniel Sanjurjo, os Srs. Alfonso e Manuel Blanco, …..quen ían tocando alternamente o que máis lles pracía.
Os nosos protagonistas aprenderon de vocación dun xeito autodidacta, uns dos outros, esto explica que moitísimos acordeonistas compartan case o mesmo repertorio, xa que todos beberían da mesma fonte nun inicio, aínda que a forma de interpretar sexa moi diferente pois depende moito do virtuosismo do músico en cuestión.
O repertorio componse de innumerables ritmos, sendo moi recorridos os agarrados: valses, pasodobres ou tangos; nun espazo menor atópanse as muiñeiras, xotas valseadas e pateados para bailar o solto.
En ningún dos casos citados se trata de acordeonistas ambulantes, que están á procura de esmola, senón que o tanxer no acordeón foi un entretemento que serviu como medio de interacción comunitario, estimulador dos vinculos sociais entre os veciños a través da música.
Vaia na memoria do Sr. Juan Alén e os seus compañeiros de acordeón esta jota valseada que el nos interpretou.
Grazas ao labor das mulleres, mozas, nais e avoas a pervivencia e desenvolvemento do folclore galego estiveron garantizados ao longo do tempo. Cando se celebran as foliadas, ruadas, xuntas, seráns, polavilas, …é o sector femenino o encargado de realizar tal festexo, xa que a presenza de músicos é máis ben reducida, non tanto porque escaseen senón porque custaban cartos a contratación. Por este motivo son as pandeiretas as que conformaban o corpo musical principal, xa que elas tocaban de balde sen máis condición que pasalo ben.
Nestas xuntanzas onde as mulleres tiñan un papel protagonista, as pandeireteiras foron quen de se adaptar musicalmente ás novas modas nunha trasformación maxistral de pezas, moitas veces de orixen foráneo, chegadas vía radiofónica, televisiva, etc. Esta asunción de novos ritmos provocou unha adaptación do seu repertorio: pasodobles,danzas, rumbas, mazurcas,..Os máis deles eran agarrados que demandaban os mozos para poder achegarse ás rapazas. Xunto á novidade, conserváronse os ritmos autóctonos como a muiñeira e a jota para bailar o solto. Sen seren conscientes, estaban a facer evolucionar e enriquecer a cultura inmaterial do país.
A versatilidade e adaptación fan que superen as moitas trabas que sofre o folclóre galego ao longo do tempo. A guerra, a forte emigración ou o avellentamento son factores que azoutaban e deixan os pobos sen homes minguando as nosas raíces. De ahí a importancia e pontencial de mulleres como – Delfina Ribadulla Golán, María Pena Castro e Palmira Balado Gil- foi vital para o folclóre en Galicia. Por eso e máis queremos realzar a figura femenina, a cal ten de xogar un papel fundamental na conservación das nosas tradicións orais.
O noso esforzo vese limitado moitas veces a mostrar a riqueza etnográfica. Cremos que así , rescatando da memoria a estas mulleres e a súa sabidoría, faremos parte de xustiza que merecen.
Neste corte queremos amosar no que consistiría unha » XUNTA» que, como reza a copla.
O Nadal é un tempo de unión familiar onde se estreitan lazos de amizade, piar base destes días tan sinalados. As datas natalicias atópanse ateigadas de diversos costumes e tradicións, como sair a cantar panxoliñas (cantos de Nadal).
De novo a unión da comunidade fai posible realizar tales eventos, xuntarse a mocidade fai posible realizar tales eventos, xuntarse a mocidade e ir porta por porta solicitando licenza para cantar a panxoliña e logo pedir o aguinaldo, que será a recompensa con algún donativo tanto económico como de carácter alimentario, cada quen o que puidera (chourizos, algo de lacón, patacas, ovos…)
Ao rematar a cea os mozos e mozas saen dispostos a percorrer a parroquia voltando ao amencer do día. Daquela, a xente acostumada a estes eventos anuais, esperaban ansiosas a que chegaran á súa casa para cantar ´panxoliña´. Son moitas as anécdotas que se viven indo de casa en casa, nalgunhas non abrían a porta, noutras cantaban e non lles daban nada. Pola contra, outros dáballes os cartos antes de cantar e logo convidábanos a unha copa, augardente ou coñac para eles e anís ou herbas para elas, o que axudaba a soportar mellor o frío intenso do mes de decembro e xaneiro.
Os diversos cambios producidos na sociedade, fixeron que estes costumes dos panxoleiros, de percorrer as aldeas da parroquia coas súas cantigas, desapareceran ao igual que os seus cantos que os acompañan.
Dependendo da zona onde nos atopemos, os cantos de Nadal teñen a súa escenificación propia a través de danzas, cancións…onde as diversas vestimentas engalanan estes acontecementos.
Este canto interpretado por D. Marcelino Cebey Doeyo veciño de Mazas, era cantado a bandos, o grupo de panxoleiros divídese en dous para cantar os diferentes pés, desta maneira cando uns están rematando o seu pé o outro grupo xa comenza o seguinte e así ata o remate. Estas combinacións axudan a facer máis loable o canto, xa que soen ser de certa extensión e máis se temos en conta que se van repetir ao longo da noite.
Se falamos de cuartetos enxebres na nosa comarca de Santiago temos que facer referencia ao cuarteto da Chaparra liderado por Aurelio Sixto Novio, pois foi o que máis influíu na música tradicional do lugar, modelo a seguir en toda a contorna. Mestre de numerosos gaiteiros como Sr. Pedroso das Casas Novas quen ricibíu clases da man de Aurelio. Tralo conflito bélico do 36, o Sr. Manuel Landeira acode xunto a Manuel Otero de Bornais, compañeiro de Sixto, con quen dá os primeiros pasos do que pronto sería o seu propio cuarteto en Cacheiras.
Peza clave neste estudio sería Marcelino Gondelle que aos seus máis de 90 anos recordou para nós a súa historia musical,como el di: Fun moi afortunado ao tocar con Sixto da Chaparra, un gaiteiro que lle facía fronte ao mesmo Cachafeiro, sen lle envexar nada. A principios dos corenta comenza a tocar no cuarteto liderado polo Sr. Landeira, onde coñece ao Sr. Munín do Eixo (Sta. Lucía) que se consolidou como compañeiro durante case que vinte anos. O Sr. Gumersindo Munín aprendeu solfa da man do cura de Aríns, a súa primeira actuación cos Enxebres foi no ano 43 no lugar de Pai da Cana (Conxo). Logo chegarían distintos premios e distincións a este cuarteto emblematico de Cacheiras.
Nós destacamos que os Enxebres poden ser considerados como un grupo profesional da música tradicional, pois aínda que todos tiñan outras tarefas ou ocupacións a maior parte da súa actividade estivo vinculada á música remunerada, convertendo a súa vocación nunha profesión e nun xeito de vivir.
Escoitaremos un pasacalles interpretado polo Sr. Marcelino e o Sr Munín. Este popurri de pasodobre e muiñeira non é máis que unha interpretación de «A volta da festa», gravado polos Soutelos de Montes. eles, os Enxebres de Cacheiras, recoñecen que escoitaron nun magnetofón esta melodia e lles gustou tanto que decidiran aprendela axiña para a incorporar no repertorio. Ao non lle coñecer o nome titulárona « Pasodoble Cacheiras«, en homenaxe ao lugar do que eles proviñan.
Este tipo de composicións encadrámolo dentro do que coñecemos como » ciclo vital «. Dende a nenez ata a mocidade, a cal remata no momento en que o individuo recibía o sacramento do matrimonio, simbolizando o pecho dunha das etapas da vida: a » idade infantil «. Hoxe en día ben mudaron as cousas verbo disto.
Nos primeiros pasos da vida ben sabido é que os pequechos reaccionan como esponxas absorbendo boa parte dos valores e coñecementos. Por tal motivo é moi importante nutrir de sensacións e experiencias, tanto físicas como intelectuais, esta primeira etapa vital.
Dentro da etapa que denominamos como infantil, o canto que escollemos non é de arrolo, máis non queriamos que pasase inadvertido. Recollido en Luou- Teo, ás Sras. Carmen Pedrouzo Vázquez e Sabina Parajo Sigueiro fai referencia a unha etapa da vida posterior á de berce, cando xa imos tendo «uso de razón». Hai algunhas décadas, as cousas non eran como agora, poucos eran os nenos que recibían escolarización, as aulas estaban masificadas e había escaseza de profesores. Á par, nas casas o traballo era moito, o que obrigaba os máis dos rapaces a ter que abandonar as aulas. Só uns poucos acadaban o certificado de estudios primarios, coñecido popularmente como saber ler e escribir.
Estes cantos axudan dalgunha maneira ao cultivo da memoria (capacidade intelectual), xa que o xeito de aprendelos é por repitición e memorización dos versos. Soen ser moi atractivos para os cativos, o que fan que aprendan con grande axilidade. En moitos casos forman parte de xogos ou roles do colectivo infantil, o que obriga máis se cabe á súa rápida aprendizaxe, tanto memorística coma psicomotriz.
Aquí presentamos o cartaz para o Curtulgal 2012 da Regionalista no que presentamos o domingo día 2 ás 13.30 no Garaxe o noso libro «Vámola alboreando. Músicas de Teo». Convidad@s estades!!!!!!!
Nós destacamos que os Enxebres poden ser considerados como un grupo profesional da música tradicional, pois aínda que todos tiñan outras tarefas ou ocupacións a maior parte da súa actividade estivo vinculada á música remunerada, convertendo a súa vocación nunha profesión e nun xeito de vivir.
