Os romances remítenos a un xénero literario de tradición histórica na península ibérica e que podemos identificar como forma propia da lírica narrativa castelá.

Na atualidade é moi difícil atopar ‘transmisores’ que lembren estas historias, a temática do romance é moi variada, aínda que predominan temas coma: o marido enganado, os mitos de doncelas que se fan pasar por soldados, raptos de infantes, etc.., existindo diversas versións dos mesmos. Algunhas destas composicións atópanse fragmentadas, mentres outras sofren engadidos de novas pasaxes para complementar as partes esquecidas. Ás veces podemos atopar a fusión dun romance con outro, propio das actualizacións e recreacións constantes por parte dalgún interprete, proceso que engade valor e beleza á vez que enriquecemento continuo para a nosa cultura, mais tal variedade pode chegar a provocar dificultades á hora de os clasificar ou chegar a identificar o proceso evolutivo das historias.

De entre os máis coñecidos e estendidos pola xeografía galega cómpre destacar o ‘Romance de Gerineldo’, sen dúbida ‘o rei’ da nosa cultura romanceira tradicional, xa que consta de tantas variantes como intérpretes ten.

Un dato curioso é que os transmisores destas narracións na ampla maioría son mulleres que contan cunha avanzada idade, convertendo así a súa memoria lúcida no último refuxio vivo desta temática.

O noso concello é privilexiado en canto a transmisores de romances de toda índole e procedencia, hai lugar para todo tipo de narracións: desamores, infidelidades e épicas da guerra da Reconquista española tamén tiveron seu espazo no romanceiro. Grazas a eles chegou aos nosos días outra parte da historia (raptos, fazañas, triunfos e derrotas na batalla, heroes…)

De entre todos os romances recollidos no municipio, decidimos elixir o interpretado pola Sra. Aurora Matos Iglesias no que nos narra a historia do desengano ante o altar. Sabemos que a maioría destas composicións non ten unha melodía específica e a nosa transmisora é quen  de lle outorga a propia do lugar.

Existen outras variantes máis longas, incluso algunhas provenientes do texto de cordel, que por exemplo interpretaban os cegos ou músicos ambulantes das feiras, ‘delatados’ pola melodía empregada na interpretación.

Os Maios ou Madamas na provincia da Coruña.

Nos últimos días de abril e primeiros de maio teñen lugar estas celebracións nas cales mulleres e homes se xuntan para cantar. A alegría polo espertar da natureza maniféstase nestas datas en diferentes lugares do mundo e de forma moi diversa. Ritos ancestrais cheos de colorido na nosa cultura solicitan na festividade das flores evitar o mal fario nos campos e poder ter unha boa colleita.

O espertar da natureza conleva o renacer do sentimento amoroso e, consecuentemente, o canto á beleza que nace arredor do xénero femenino quedará patente musicalmente nas Madamas.

Segundo varios dos nosos transmisores, e coincidindo coa orixe destes cantos, recordan dos maiores do lugar que estas pezas se interpretaban no mes das flores, mais co devir do tempo pasaron a ser propias do mes de decembro producíndose unha adaptación destes cantares ao ciclo natalicio, cuestión que explica a preseza dunha  licenza, a modo de introdución, nos primeiros pés na que se lle solicita permiso aos presentes para a interpretación e finalmente remata solicitándose o aguinaldo,como propio das composicións do ciclo de Nadal.

As madamas en comparación con outras cantigas propias dos maios, tematicamente, non teñen nada que ver, de feito moitas destas últimas recollidas na zona de Pontevedra e Ourense teñen un espíritu crítico político-social que non posúen as madamas. O que se facía era unha descrición desde a cabeza ata os pés dunha determinada muller, mencionando as súas cualidades físicas e destacando os seus atributos desde o cabelo, ollos, peitos…

Esta composición tan fermosa, propia do maio, recollémola no lugar de Brates – concello de Boimorto-.  Vai en honor a todos os veciños de Brates e en especial o Sr Cacharrón que fixo posible a gravación deste documento sonoro.

[audio mp3=»http://www.aregionalista.es/mp3/CiclodoAno/Madamas.mp3″ preload=»true»] 

Os cantos das cruces, así denominados na bisbarra do Ulla, son interpretados na paixón de Xesús. Esta é unha temática pouco coñecida aínda que moi estendida por todo o noroeste peninsular. Cada vez son menos empregados na liturxia do Xoves e Venres Santo, polo xeral efectuados por mulleres, de cadencia pausada e monótona, aprendidos a través da repetición. A temática é propia destas datas, narran os últimos episodios da paixón do Señor, a través dun viacrucis, cada cruz representa unha das trece «estacións» nas que se relata cantando o suceso ou acontecido que rematará coa crucifixión.

Existen  moitas variantes dependendo da área xeográfica na que nos atopemos pero todas manteñen a temática de recordar o momento tráxico na vida do Salvador, a modo de procesión os fieis percorren as trece cruces deténdose nelas recordando un momento concreto da paixón.

O oficio de carreteiro podemos catalogalo como o dun traballo ambulante de quen transita os camiños do país levando mercadorías. Desde hai varias décadas, coincidindo coa mecanización do campo, a profesión foi desaparecendo. As mecadorías pasaron a trasladarse en automóbiles e camións e o uso dos bois como animal de traballo, e tamén de compañia, foi esvaecendo. Perdíase pois o vínculo de amizade, respecto e nobreza entre carreteiros e animais. É moi difícil hoxe en día atopar unha xugada de bois, imprescindible non hai aínda moitos anos en todas as casas labrega de Galicia.

A profesión obriga a pasar longas xornadas en corredoiras e camiños, sen máis compaña que os animais- unha xugada de bois– que tiraban  do carro. Esta situación levou a entoar un sen fin de cancións co fin de aliviar a soidade e apartar o sono dos camiños tal como recorda o Sr. Paulino, máis coñecido polos seus veciños de Teo como » Paulino do Vinculeiro«. Coñeceu de moi rapaz o oficio de carreteiro da man de seu pai, quen o inicio nas primeiras andainas polos camiños. De neno xa axudaba a carrretar cos bois e unha vez chegados os quince anos «relevou» a seu pai, que xa ía maior. Pouco a pouco foi coñecendo as dilixencias do oficio, pero tamén a dureza,como ben redacta esta copla que el mesmo aprendeu de seu pai:

«O carreteiro é unha vida penada

nin oe misa os domingos

nin dormen na cama.»

O Sr. Paulino estivo activo ata 1975 cando decidiu pór fin a este labor e con el probablemente o do último carreteiro do noso concello de Teo. Moitos foron os anos e moitas as historias para recordar e compartir con calquera que así o desexe. Ademais dun sen fin de anécdotas da picaresca que se sucede neste oficio, recorda á perfección os cambios que sufriu a vila de Santiago, tanto no urbanístico coma no cotián da vida.

Ter o testemuño do señor Paulino do Vinculeiro é para nós unha oportunidade de encher un oco na tradición oral, pois son varias as alusións á profesión de carreteiro e poucas as oportunidades de establecer contacto con algún deles.

A igual que outros moitos relatos e histórias (cantares de cego, romances, sinsarralladas…) que na nosa sociedade foron sufrindo os cambios propios do proceso de transmisión oral, para o caso concreto do Val do Ulla observamos que moitas foron mesmo alteradas na orixe ao ser reutilizadas como cantares de Antroido. Adaptándose a estas novas necesidades perde o sentido polo que foron orixinadas e cobran o ton irónico e burlesco das festas de Don Carnal. Cómpre recoñecer que esta adaptación na época das máscaras garantiu que en gran medida chegaran a estes días, aínda que tras dunha imaxe de falsa identidade verbo de para o que foron creadas.

En torno aos muiños artéllanse unha potente rede social, centro de actividade económica e lúdica ao mesmo tempo, lugar de reunións e intercambios culturais. A sona deste lugares contribuíu a facer da muiñeira o ritmo máis identificativo de Galicia. Como recolle a recoñecida copla popular: «Unha noite no muiño, unha noite non é nada, unha semaniña enteira iso é muiñada»

Numerosos son os contos que obtivemos dos informantes. Algúns poñen a pel de galiña, como os casos que nos relatan abusos a mulleres por desalmados animais que, facendo uso da forza, sometían as mozas. Xunto a estas crúas historias, atopamos outras cheas de beleza e nas que o muiño servía de lugar de encontro para namorados que alí se daban cita. As anécdotas retranqueiras e humorísticas non faltaban, como reflicte o termo «fillos do muiño» atribuído aos rapaces concibidos neste lugar, mesmo consentidos fóra do matrimonio, xa que todos estaban ao corrente do acontecido. Estes relatos e outros moitos foron transmitíndose.

Só o recordo dos maiores e a transmisión oral de relatos-como os recollidos no lugar de Chaves, Lucí  á Señora Angustias Calo Carrillo- fan eco do que foron os muiños. Concretamente, alí inda hai quen lembra as peripecies que levaba a cabo » O  Marquixo» -así alcumado- personaxe masculino de idade madura e moi coñecido na contorna, xa que andaba tentando as rapazas novas dos arredores tratando de engaiolalas para logo dar boa conta delas. Con todo, estas meniñas xa estaban ben avisadas de tal personaxe para que non sucumbiran ás súas dotes de galán.

O concello de Teo, encravado ás beiras do Ulla, mantén a tradición dos Xenerais, que percorren todos os lugares da parroquia evocando aires paramilitares. Diante os «correos» montados da cabalo anuncian a súa chegada, a continuación e a pé os diferentes coros de bonito e de vellos, acompañados dos seus músicos, entran en escena interpretando cantares para a ocasión, rematando a actuación coas «vivas» dos xenerais dados ao cabeza de familia a cambio dun donativo. A escena repítese en todas as aldeas da parroquia rematando toda a comunidade nunha praza céntrica onde dan lugar os «atranques» ou «altos», enfrontamento verbal onde se fai alusión aos feitos políticos máis destacados transcorridos do ano pasado, tanto no ambito local coma no nacional.

Neste documento sonoro eliximos o canto de Antroido, que interpretou o coro de bonitos de Cacheiras no ano 1957, para lles render homenaxe a todas aquelas persoas que o fan posible, querendo destacar a figura do «poeta» creador das letras dos cantares e dos atranques, que polo regular vive na sombra do recoñecemento, sendo piar base -papel fundamental- no desenvolvemento da festa. Persoas que posúen o don de crear e dar voz a historias e feitos acontecidos na parroquia cun sentir moi irónico, cheo de retranca e algo de picardía. A través destas creacións podemos percorrer a historia e vivencias populares do concello de Teo.

A Don Hilario Teo Ferreiro, entre todos os existentes, para singularizar esta figura «alma mater» da nosa cultura, Nado en Raxó, Cacheiras, artífice de innumerables versos para o Antroido, e dicir, cantares e atranques (lírica do Entroido)que cultivou o longo da súa vida como unha faceta intrínseca á súa personalidade. Eliximos de entre toda a súa obra «O Ferreiro de Cacheiras» cantar que acadou moita sona na comarca e que narra en verso as artimañas deste home. Ponlle voz e melodía a Sra. Carmen da Castra, quen recorda á perfección a maioría dos cantares que foron no Antroido de Cacheiras. O seu coñecemento e participación carnavalesca non é por casualidade, ven lle herdado de seu pai, Don Xaquín da Castra, un dos maiores defensores neste xénero.

E xa para rematar quixemos incluír o son da gaita de fol, presente ata hai pouco nas comitivas, xa que axudará a entender a tradición dos Xenerais, tanxida por Don Ramiro de Angrois, o gaiteiro insigne dos Carnavais da comarca. Son incontables os anos nos que este home participou activamente na unión carnavalesca. Escoitamos a «Muiñeira dos tres estalos» así a denominou, peza moi recorrida por el para tocar nun cruzamento ateigado de xente cando acababa de cantar o coro.

Queremos renderlles así homenaxe a estas dúas figuras claves, ao noso entender, no Entriodo da Ulla, o recoñecemento público raramente sucede. Que sirva pois este pequeno traballo como recoñecemento ao seu labor na sombra.