Ribeirana de Santiago

As ribeiranas son bailes mixtos cunha coreografía máis ou menos concreta só coñecida polos intérpretes desta.
O home busca o seu lucimento ó mesmo tempo que “asoballa” a dama empregando todo o seu galanteo de virilidade para así impresionar a muller.
Pola contra, a dona móstrase máis submisa e pasiva nos seus movementos, sempre máis moderados e pausados cós do home.
Nas diferentes variedades rexistradas das ribeiranas, queremos facer fincapé na danza interpretada por un home e un grupo de mulleres impar, soen ser cinco ou sete. O varón realiza un pequeno cortexo para a elección da parella de baile entre as diferentes ribais femininas, reflectindo o poder social do home sobre a muller na época e que queda moi ben recollido neste dito polular: VALE MÁIS UN HOME CA SETE MULLLERES.

Os nosos informantes probablemente non son conscientes da importancia desta danza, nin coñecedores da súa función pois a aprenderon por imitación, mais estamos ante os que posiblemente sexan os derradeiros transmisores vivos que a viron e recordan, e o máis importante para nós, foron quen na súa xuventude de interpretar esta ribeirana en toda a súa significación.
As ribeiranas musicalmente interpretábanse con gaita e tamboril (unha das formacións máis antigas) aínda que os nosos informantes adaptaron a música ó toque da pandeireta, o que fixo posible que chegara ós nosos días. De cote falamos de ritmo de muiñeira pausado que, de apuralo, xa non estariamos a bailar unha ribeirana, algo que saben ben os nosos transmisores.
Esta Ribeirana propia da comarca de Santiago e arredores sufriu un rápida decadencia por diferentes motivos como a chegada doutros bailes máis modernos e sinxelos, os cambios socioculturais da vila de Santiago… etc.

Os nosos informantes, o Sr. Isolino e a Sra. Herminia, veciños de Grixoa, recórdana bailar pola festa do Apóstolo, o 25 de xullo. Para eles todo o noso cariño e gratitude pois sen a súa persoa isto non podería levarse a cabo.
Para un folclorista que dedica parte do seu tempo á recollida de datos de campo atopar con estas persoas é a maior satisfacción ó labor de investigación; un símil cun arqueólogo cando fai un achado dun fósil prehistórico, non no contexto de antigo, senón no de valor sociocultural.

Canto de Cruces

Logo do desenfreo do Entroido entramos na Coresma, dando paso a un momento de recollida e reflexión coa chegada da Semana Santa onde o noso folclore ten un lugar importante e destacado.
Os cantos de Sema Santa -tamén coñecidos como ‘cantos das cruces’ na comarca da Ulla- realízanse no xoves e venres santo. Como seu nome indica, nun principio tiñan lugar no exterior da igrexa, no adro, facendo o viacrucis de representación e subida ó Monte Calvario. Co tempo e, por diferentes motivos como as protestas dos maiores que non podían seguir os actos debido á súa extensión -trece cruces-  ou as inclemencias do tempo, foron pasando ó interior das basílicas onde participan todos máis comodamente. Esta mudanza ao interior dos recintos relixiosos non evitou que se seguisen a manter as tradicións percorrendo cada estación e deténdose xunto dela, momento no que se cantan estas pezas. Cada interpretación  lembra, un por un, os momentos da paixón de Cristo nun acto que no seu conxunto rememora a historia cristiá a través destas cancións que, basicamente, describen a imaxe de cada estación (cada parada que fixo Xesús).
As estacións son: trece pequenas representacións que corresponden cos trece momentos da paixón de Xesucristo, ben realizados en grupos escultóricos ou de pintura sobre lenzo, onde se observan con claridade os momentos máis destacables. En tempos pasados, onde a maioría da xente non sabía nin ler nin escribir, a execución desta actividade cumpre un papel importante na extensión da palabra de Deus entre os fieis. Estas imaxes axudaban a entender a liturxia na Semana Santa.
Desde A Regionalista procuramos darlle vida a unha pequena mostra oral, reducida, onde destacamos os momentos máis importantes da paixón: prendemento, flaxelación, Xesús carga coa cruz, coroación de espiñas (…) e, finalmente, a crucifixión.
Como a gran maioría dos cantos eclesiásticos estaban en castelán, con palabras e trazos dialectais propios da zona da Ulla, así os executamos. Nunha celebración cristiá en toda regra, transformada polos fregueses, as cantigas son de ton solemne, acordes co acto a celebrar, de melodía monótona, repetitiva e moi sinxela. Neste caso concreto consta de copla e estribillo: cada copla narra o momento da estación aparecendo intercaladamente o estribillo, que axuda a cambiar entre elas. Ao final este aparece pechando con certa énfase a composición, coincidindo coa morte de Xesús na cruz, nun momento en que se fan soar as carracas dende o fondo a igrexa (lugar que ocupan os homes) e desatando un son enxordecedor en todo o interior do recinto que axuda a teatralizar máis o momento da devandita morte, cando o ceo se cobre e forma unha gran treboada.
Carraca de carballoAs carracas son un instrumento percutivo elaborado en madeira autóctona (castiñeiro, carballo…) que os mesmos rapaces construían e empregaban en diversos actos, alén do visto, por exemplo no Entroido. Sendo un trebello exclusivamente masculino en canto ó seu uso, cumpría un papel fundamental en Semana Santa: por un lado contribuía -como dixemos- a lle dar máis viveza á representación do acto da morte de Xesús e, ao mesmo tempo, facía máis atractiva a afluencia da mocidade para participar nestes actos. Este aliciente de tocar dentro da igrexa neste tipo de representacións hoxe en dia está case desaparecido ou mesmo prohibido .
A vestimenta, ata hai ben pouco, era loito rigoroso. As mulleres e mociñas ían todas cubertas coas mellores galas, dábanse a ver fermosas mantillas de velo e pasamanería; grazas ó uso tan recente das mantillas son moitas as que se conservan.
Estes cantos, que tamén forman parte da nosa cultural oral, están a perderse pois xa non se cantan nos oficios da Semana Santa e a súa consecuencia é a desaparición. A rotura interxeracional de transmisión oral –de pais a fillos- faise patente e con ela moitas composicións quedan no esquecemento. En concreto, esta peza puidemos recompilala grazas á Srª. Antonia Sánchez, natural do concello de Teo, e quen aos seus 90 anos recordou para nós os cantos eclesiásticos que ela aprendeu dos seus avós na igrexa por estas datas.

Danza de Antroido no Ulla

 

danzantes de antroido en Reis (Teo)
A expresión do Entroido recolle no país diversos costumes e tradicións que fan desta festividade un evento moi rico e variado culturalmente, tornándose especifico en diversas áreas xeográficas.
Na zona que nos concerne, a comarca da Ulla, atopamos os coñecidos coma xenerais, exército vestido con roupas decimonónicas que percorre os lugares da parroquia dando as vivas ós patriarcas das casas a cambio dun donativo. Na actualidade isto é o máis salientable, atrás quedan as esquecidas danzas de Entroido na Ulla nas que, acompañando os xenerais, van os coros de vellos e bonitos. Estes últimos -formados pola mocidade- son os que normalmente interpretaban as danzas alí onde eran ben recibidos pola xente e, se o sitio o permitía, logo de executar o baile repuñan folgos cos pratos típicos: filloas, orellas, chulas, carne da cachucha, viño do pais, caña, anís.. o que se chama “pór a mesa para o Entroido”.
Verbo da vestimenta dos danzantes, as variacións foron notables no chamado “coro de bonitos”. Antigamente vestían de arriba a abaixo de branco -homes e mulleres-, portando mantóns de ramos e caxemir con bandas de cores, colares brancos e cadeas douradas. Os directores destacaban polas súas gorretas e chaquetas vistosas pero, máis se cabe, polos chambergos, sombreiros característicos da Ulla de forma cónica recubertos de pluma de ave e motivos vexetais; só se conservan na parroquia de Santeles, A Estrada, pois nos demais lugares xa se perdeu a tradición de mantelos.
Vestimentas de antroido, onde se aprecia o "chambergo", Santeles - A Estrada
Con respecto á danza, esta foi recollida entre o concello de Teo e o da Estrada a diferentes informantes que curiosamente non a bailaran, simplemente lembraban vela representar antes da “guerra de España”. Os nosos protagonistas aprendérona por imitación, sendo rapaces moi novos. A estrutura do baile é sinxela: divídese en fila, cruzamento e parte de punto que se executa sempre seguindo unha forma xeométrica, ben un triángulo, un cadrado, un círculo, unha liñas… segundo as zonas e gustos de quen a interprete. Ao igual que no resto dos nosos bailes existe a figura do guía, encarnada na figura dos directores do coro de bonitos; eles serán os encargados de dirixir a representación.
A importancia desta danza reside na súa recuperación, xa que é unha tradición perdida que acompañaba o Entroido galego na comarca da Ulla. Coa esperanza de que nalgún momento sexa de novo interpretada no seu contexto, para o que foi creada e desenvolvida, animamos ás asociacións carnavalescas para que a recuperen e non deixen morrer as tradicións que nos identifican, evitando así a importación de costumes alleos que favorecen a globalización cultural e que son destrutores do propio. As roupas brancas do coro de bonitos, os chambergos, a presenza do gaiteiro…,  son elementos específicos e únicos do Entroido da Ulla.

a Regionalista organiza «Fuliada en Teo»

Fuliada en Teo

Ben esta idea fráguase na necesidade que temos os grupos e asociacións, en concreto as teenses, de establecer un contacto ameno e esperamos que fructífero entre as diversas asociacións do concello co motivo de tocar e bailar, pasalo ben nun acto social-lúdico informal.
Con esta xuntanza «fuliada» o que se pretende é por un lado presentar un evento organizado, cunha orde lóxica e necesaria para poder levar a cabo esta actividade e por outro buscar o contacto entre as diferentes entidades (mozos/as ) que se animen á devandita fuliada. Aínda que é pouca a distancia que hai entre os diferentes centros son escasos os contactos que mantemos dun modo informal e sen prexuízos polo que cremos firmemente que esta fuliada unirá máis a xente que defendemos as nosa tradicións.
Neste sentido podemos dicir que o concello de Teo é privilexiado, xa que conta cun gran número de agrupacións a prol do folklore, non hai máis que mirar o cartel, sen contar outras que non poden estar, xa que son datas propias de actuacións.
A idea da Regionalista é repetir a fuliada, dado que son moitas as mostras de interese e apoio que nos manifestaron as asociacións compañeiras.
Agradecer a colaboración do Concello e de todas as entidades que participan neste evento.

Tributo o Sexteto Enxebre Hermanos Lamas

Nesta ocasión queremos renderlle especial tributo ao Sexteto Enxebre Hermanos Lamas no Centenario do seu nacemento (1910-2010).

Formado en Cornide-Teo, representaron á perfección o que foron as charangas ou murgas do século pasado no país. Seguindo a evolución natural, dende a gaita como instrumento solista ata a confluencia con outros instrumentos, como foron os de vento, conseguiron darlle á súa formación unha cor e un timbre novidoso para co son final nesta mestura de gaitas, saxo, clarinete,….
Moito do éxito do sexteto teense foi por mor da súa proxección no tempo, cen anos que superaron unha Guerra Civil e que lles outorgaron gran sona en toda a bisbarra.
Instrumentalmente, outro dos elementos novidosos foi a incorporación do saxo soprano, moi chamativo e pouco usual, xunto co clarinete, gaitas e percusión propia de banda (caixa e bombo con pratiños). Con tal formación, souberon adaptarse ás modas chegadas de fóra, aspecto que podemos comprobar na incorporación de variados ritmos foráneos: rumbas, foxtrot, habaneras, polkas, tangos, etc., moi demanda
dos polo público máis novo.

Dende o nacemento do Sexteto Enxebre Hermanos Lamas, moitas foron as cousas que mudaron ata a actualidade, cen anos que dan para lembrar aqueles bailes á saída da misa ou os concertos entre os descansos de orquestras. O secreto da súa unión, fai avivar e perdurar no tempo o recordo duns irmáns que revolucionaron o panorama musical da comarca santiaguesa.
Entre os seus integrantes, ao longo das tres xeracións dos Lamas, temos que destacar en primeiro lugar ó Sr. Ramón Lamas, líder incombustible e quen se encargaba, entre outras cousas, dos arranxos das pezas, pois destacaba en formación mus
ical (saxo e clarinete). Seu irmán, Pancho Lamas, piar básico da unión no nexo familiar polo seu bo carácter e musicalmente home polivalente (gaita e percusión), coñecido ademais polos seus aturuxos. Sen ter o apelido Lamas, J. A. Furelos, gaiteiro principal que destacaba polo seu gran fol da gaita co cal se axudaba para poder cantar e tocar. Estes foron tres piares fundamentais do sexteto, de principio a fin, encargados de formar os novos membros do grupo, tanto do núcleo familiar -fillos de Pancho (Manolo, Modesto e José) coma alleos a este -sobriños de Furelos (Manolo, Germán e Alfonso)-. Verbo disto, foron varios os integrantes que se criaron musicalmente da man de Ramón, quen impartía academia de vento de modo gratuíto na casa.
Coa desaparición destes tres piares, Ramón, Pancho e Furelos, a formación seguiu o seu percorrido como ‘Sexteto Enxebre Hermanos Lamas’ sen que houbera ningún integrante familiar con tal apelido, mais constatando así a pervivencia ata ben entrada a década dos noventa, onde desaparece como grupo profesional de música tradicional.
Co gallo do centenario conseguimos xuntar os últimos músicos que formaron parte activa deste clan familiar dos Lamas e así poder homenaxear a súa traxectoria. Este logro, do que eles son os únicos protagonistas, realizouse contando coa presenza de José Lamas (saxo) e Modesto Lamas (gaita) -fillos de Pancho Lamas-, quen na súa xuventude formaron parte do sexteto xunto co seu irmán Manolo, xa falecido, constituíndo a Segunda xeración dos Lamas. A continuación collería o relevo Germán A. Soneira (gaita) -sobriño do gaiteiro Furelos-, quen seguiu os pasos de seus irmáns no grupo e que foran introducidos por seu pai e tío na charanga. Germán xera unha nova forma de interpretar os temas, dado a súa gran maxistralidade no tanxer da gaita. Manuel Sande, derradeiro bombista da formación, formou parte da Terceira xeración dos Lamas, magnífico  a hora de interpretar os temas co seu bombo e pratiños. Por último, Miguel Lamas (clarinete), neto de Pepe Lamas e bisneto dos fundadores, asegura a continuidade no que é a Cuarta xeración dos Lamas. Nel recae toda a herdanza do patrimonio musical dos seus antepasados, constatando a transmisión dos xenes musicais familiares.
Nesta breve interpretación televisiva no programa Luar, elixiron de entre todo o seu amplo repertorio o pasodobre ‘Os Cabezudos’, dado que é unha peza moi significativa para eles, pois foron moitos anos tocando as danzas para os Cabezudos de Santiago de Compostela á parte de gustar moito nas festas e verbenas onde concorrían. En tales festas, alá polos anos corenta, producíanse as ‘remudas’ -representadas nesta interpretación da A.C.A Regionalista cos Lamas- e consistentes en cambiar de parella no baile coa peculiaridade de que o home que está a bailar coa moza ten que ceder gustosamente a súa parella no momento en que é solicitada por outro cabaleiro. Esta ‘remuda’ pódese producir en calquera momento do baile, non ten por que esperar a que acabe, e a moza non debe negarse á petición do novo danzante, para un correcto cumprimento desta acción social; mentres, o mozo que queda sen parella, e facendo propio, solicita o baile doutra moza. Estas accións tiñan o inconveniente de provocar numerosos enfrontamentos entre o sector masculino, coñécense casos moi sangrantes de pretendentes dunha mesma moza nos que algún home acaba gravemente ferido de arma branca ou de fogo, polo que acabar a paus non era o peor en moitos casos. A cortesía desvirtuábase e moitas veces aproveitábase para amolar un rival no cortexo dunha dama, para non deixar que bailara con ela en toda a festa. Hai que dicir que tan só se respectaban as parellas casadas.